Pawło Haj-Nyżnyk

Refleksja nad rolą Symona Petlury i znaczeniem sojuszu wojskowo-politycznego Ukrainy z Polską (1920 r.) we współczesnej ukraińskiej pamięci historycznej

Завантажити файл, PDF

Pawło Haj-Nyżnyk. Refleksja nad rolą Symona Petlury i znaczeniem sojuszu wojskowo-politycznego Ukrainy z Polską (1920 r.) we współczesnej ukraińskiej pamięci historycznej // Dziedzictwo Józefa Piłsudskiego i Symona Petlury. Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość partnerstwa Polski i Ukrainy. – Lublun: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej, 2021. – S.61–77.

W każdym narodzie, a szczególnie mającym skomplikowaną przeszłość państwotwórczą, posiadającym historię, która swoistymi kanałami wpływa na historię innych sąsiednich narodów, zawsze pozostaną kontrowersyjne kwestie wspólnego dziedzictwa historycznego. Badania oraz rozwiązywanie takich splotów z przeszłości należy pozostawić profesjonalnym historykom, stosującym odpowiedni poziom badań naukowych i analiz, unikając ich fragmentaryzacji ze względu na potrzeby polityczne oraz fl irt z narodowymi lub innymi uczuciami współczesnego społeczeństwa, często wrodzoną cechą różnego rodzaju działaczy, którzy w większości nie tylko nie mają pojęcia o pełnym i historycznym obrazie wydarzeń, a i jak najmniej starają się go poznać. Jednocześnie wydaje się, że sprawa ta jest wieloaspektowa i złożona, a często nadmiernie upolityczniona.

W lustrze relacji ukraińsko-polskich XX wieku odbijają się nie tylko cienie, ale i promienie światła. I nie jest ono aż tak krzywe, jak niektórzy chcieliby je pokazać! Jest takim, jakim było, i nie warto tego historycznego odbicia tych czasów obrzucać błotem, ani stawiać na świeczniku. Właściwa ocena własnej przeszłości jest pierwszym przejawem samowystarczalności społeczeństwa i zdrowej pamięci historycznej narodu, który pozbył się postkolonialnych czy postimperialnych traum i kompleksów.

W tym kontekście nie jest wyjątkiem także zagadnienie zrozumienia, oceny i utrwalenia w zwojach pamięci historycznej oraz na tablicach narodowych ukraińsko-polskiego sojuszu wojskowo-politycznego z 1920 r., zapoczątkowanego de iure zawarciem traktatu pokojowego w Warszawie między Rzeczpospolitą Polską a Ukraińską Republiką Ludową.

Od czasu odzyskania przez Ukrainę niepodległości państwowej w 1991 r. społeczeństwo ukraińskie powoli wyszło z mroku radzieckiej propagandy komunistycznej, a społeczność naukowa i historyczna mogła swobodnie badać i ponownie oceniać dziedzictwo historyczne własnego narodu i jego relacje z sąsiednimi (i nie tylko) narodami, zarówno na poziomie osobistym i społecznym, ale też państwowo-geopolitycznym.

Na tym historycznym tle, przez długi czas w ZSRR, zniekształcono i narzucono tabu na stosunkowo krótki, ale kłębiący się i w dużej mierze fatalny wycinek wojny polsko-ukraińsko-sowieckiej z 1920 r. Temat ten nie od razu po rozpadzie Związku Radzieckiego przykuł uwagę uczonych ukraińskich, którzy − należy stwierdzić − przede wszystkim postanowili zbadać i odtworzyć ukryte karty wewnętrznej historii politycznej ukraińskiej państwowości na początku XX wieku. Można więc śmiało stwierdzić, że historiografi a krajowa z opóźnieniem i z pewnymi stratami informacyjnymi i czasowymi umieściła na porządku dziennym problematykę naukową stosunków ukraińsko-polskich i sojuszu wojskowo-politycznego w 1920 r. i dopiero na przełomie pierwszej dekady XXI wieku zaczęła się głębiej zanurzać w swoich przepastnych warstwach źródłowych i nadal jest w trakcie poszukiwania, badania, analizowania, ponownej oceny i ponownego uświadamiania sobie wydarzeń tamtych czasów oraz ich przyczynowych i bieżących zysków i strat.

Już na początku lat 90. XX wieku zaczęły pojawiać się pierwsze prace naukowe z nowymi, niejednoznacznymi ocenami działalności S.Petlury jako naczelnego atamana i przewodniczącego Dyrektoriatu URL w ogóle, a zwłaszcza jego roli w stosunkach ukraińsko-polskich w 1920 r. Co więcej, wydarzenia owego roku zaczęły pojawiać się w podręcznikach szkolnych, a nie tylko w przestrzeni publicystycznej i naukowej. Na przykład w jednym z podręczników dla starszych klas szkół ogólnokształcących (autorzy: Stanisław Kulczycki, Mychajło Kowal, Julia Łebediewa) stwierdzono, że „udział wojsk URL po stronie polskiej przeciwko RFSRR i USRR był aktem rozpaczy... Petlura odrzucił ideę jedności ziem ukraińskich i uznał całkowitą zależność od Polski”¹.

Współczesna historiografi a na ten temat, jako odrębny przedmiot badań polsko-ukraińskiego układu wojskowo-politycznego w 1920 r., w USRR praktycznie nie istniała i także zaczęła się faktycznie pojawiać dopiero na początku lat 90., tj. od czasu niepodległości państwowej Ukrainy. W podobnym zakresie myśli Roman Ławrećkyj, uważając, że od końca lat 80. do początku lat 90. XX w. na Ukrainie rozpoczęła się „nacjonalizacja” historii, i konstatował, że już według stanu na 2009 r. można było zaobserwować dość lojalny stosunek większość ukraińskich historyków wobec umowy warszawskiej i sojuszu ukraińsko-polskiego².

Do pierwszych prac poświęconych historiografi i rewolucji ukraińskiej należały w szczególności monografi a i rozprawa habilitacyjna Wałerija Kapelusznego, a także szereg prac uogólniających, w których analizowane są stosunki ukraińsko-polskie³. Autor zupełnie słusznie zauważa, że w historiografi i ukraińskiej panuje absolutny zamęt terminologiczny nawet w nominalnej interpretacji tego wydarzenia historycznego, wskazując, że niektórzy badacze określają je jako umowa warszawska (Jurij Tereszczenko, Serhij Łytwyn), inni nazywają to porozumieniem lub unią (Mykoła Derżaliuk, A.Kopylow, Ihor Usenko), trzeci − paktem (Orest Krasiwśkyj, Hałyna Korbycz), a jeszcze inni − konwencją polityczno-wojskową (Ołeksandr Pawliuk, Jarosław Hrycak)⁴.

Z tego powodu Witalij Borymśkyj w swoim doktoracie, na specjalności historiografi cznej, zaprezentował własny punkt widzenia polegający na tym, że jako dokument „[...] umowa warszawska jest umową międzynarodową pomiędzy Polską a Ukraińską Republiką Ludową, której część polityczna została podpisana w Warszawie 21 kwietnia 1920 r., a część wojskowa – 24 kwietnia tegoż roku. Część gospodarcza nigdy nie została podpisana, a przynajmniej nie znaleziono na to dowodów”⁵. Samo określenie „sojusz polsko-ukraiński” autor rozumiał jako „współpraca polsko-ukraińska, której podstawą były konwencje polityczna i wojskowa z odpowiednio 21 i 24 kwietnia 1920 r.”⁶.

Z kolei Władysław Wierstyuk w 2005 r. zauważył, że od początku przywrócenia państwowości ukraińskiej w 1991 r. nastąpiła „dekonstrukcja radzieckiej konstrukcji historiografi cznej”, a od lat dwutysięcznych historiografi a ukraińska już „odchorowała chorobę na bezkrytyczny stosunek do nauki historycznej emigracji i diaspory, z której zapożyczyła nie tylko wiele cennych, ale także cały szereg nieodłącznych jej wad”⁷.

A jednym z takich mankamentów historiografi i ukraińskiej był romantyczny jednostronny stosunek do analizy zespołu bazy źródłowej (lub też i bez jej analizy) oraz do działań rządu URL i naczelnego atamana, gdy nawet oczywiste błędne decyzje kierownictwa republiki były uzasadniane czynnikami zewnętrznymi. Pewne, uwidaczniające się niekorzystne aspekty (elementy) umowy warszawskiej i jej konsekwencje były oceniane bezkrytycznie pod płaszczykiem patriotycznej retoryki jako permanentnej amnestii historycznej ze względu na bieżącą polityczną celowość lub osobiste stereotypy autorów, które oczywiście wyglądały nie więcej niż asymetria i sfera iluzji sowietyzmu w narodowym naukowo-historycznym romantyzmie.

I tak na przykład Taisija Zarećka ckliwie, w stylu nadwornego kronikarza, gloryfi kuje odważnego S.Petlurę, który przez niezwykły wysiłek zdołał okiełznać własne uczucia zjednoczeniowe, a jednocześnie prawie nikt z jego otoczenia nie był w stanie uświadomić sobie i zrozumieć tego poświęcenia i siły woli⁸. Natomiast I.Daćkiw podkreśla, że to umowa warszawska położyła kres unii URL i Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (Obwód Zachodni URL) i tym samym S.Petlura wydał zgodę ze strony URL na okupację Galicji Wschodniej i rezygnację z wcześniejszych aktów zjednoczeniowych⁹. Jednak S.Łytwyn, który w swoich pracach w sposób oczywisty idealizuje S.Petlurę, w dość populistyczny i udawany sposób uzasadnia taki krok naczelnego atamana: „Gdy pojawiło się pytanie: Ukraina bez ziem zachodnich lub jej całkowite zniknięcie pod najazdem bolszewików, wtedy wybrał to pierwsze... Przyjął ten dyktat, ale z nadzieją na normalizację sytuacji, by wraz z nadejściem pokoju, ze zmianą sytuacji przywrócić wszystkie ziemie ukraińskie, w tym Galicję Wschodnią, do Ukrainy”¹⁰.

Mykoła Stopchak¹¹ poświęcił szereg publikacji ukraińskiej historiografi I umowy warszawskiej i jest przekonany, że mimo sprzecznej postawy i ocen polsko-ukraińskiego sojuszu wojskowo-politycznego, większość badaczy jest skłonna sądzić, że dał on Armii URL możliwość jeszcze przez rok kontunuowania walki o niezależność¹². Tego samego zdania jest Jurij Tereszczenko, zauważając, że umowa warszawska „[...] dała realną okazję do kontynuowania przez kolejny rok zakrojonej na szeroką skalę walki zbrojnej o wyzwolenie Ukrainy i zachowania podstaw państwowości narodowej. S.Petlura przyjął możliwość zrzeczenia się części ukraińskiego terytorium w celu obrony państwowości na Wielkiej Ukrainie”¹³.

W pewnym stopniu popiera ich Wołodymyr Łytwyn, twierdząc, że sojusz S.Petlury i J.Piłsudskiego był jedyną szansą dla Ukraińców na kontynuację walki o państwo ukraińskie i kontynuację żywotu URL przez kolejny rok, ale niemal od razu dodając, że taki pakt był a priori skazany na niepowodzenie¹⁴. Takie samo stanowisko podziela O.Pawliuk, tłumacząc to tym, że wspólny polsko-ukraiński front antyrosyjski zdecydowanie musiał zawieść na Ukrainie przede wszystkim dlatego, że ten sojusz wojskowo-polityczny był w dużej mierze i pozostał jedynie „unią personalną” dwóch przywódców państw i ich osobistych uzgodnień¹⁵.

Jarosław Hrycak stwierdza też otwarcie, że był to już związek przegranego (S.Petlura) ze zwycięzcą (J.Piłsudski), z których ten pierwszy „zależał całkowicie od wielkoduszności i uczciwości drugiego”¹⁶ i sugeruje, że nawet jeśli jednak ten ostatni pozostałby w końcu wiernym sojusznikiem, „pozostawało jednak pod znakiem zapytania, czy społeczeństwo polskie powstrzyma się od wielkiej pokusy traktowania odbitej Ukrainy jako terytorium p o d b I t e g o” [podkr. aut.]¹⁷. Autor unika jednak odpowiedzi na pytanie: na ile równe i wzajemnie korzystne są sojusze militarno-polityczne między zwycięzcami a zwyciężonymi i dla kogo ostatecznie są one bardziej korzystne oraz jaka siła zmusiłaby dominującego zwycięzcę do dotrzymania słowa w przypadku hipotetycznego wspólnego zwycięstwa. Z drugiej strony Ja.Hrycak stosuje idealistyczną formułę w stosunku do S.Petlury, że naczelny ataman dążył do osiągnięcia niepodległej Ukrainy poprzez uznanie jej za ententę poprzez zawarcie sojuszu z Polską. Jednocześnie badacz jest przekonany, że S.Petlura wcale nie uważał, że główne zagrożenie dla Ukrainy pochodziło z Polski, a jedynie z agresji bolszewickiej Rosji¹⁸.

Z tą ostatnią opinią zgadza się także Ihor Sribniak, zauważając, że „sednem polsko-ukraińskiego porozumienia 1920 r. był sojusz militarny obu państw przeciwko bolszewickiej Rosji”, do którego S.Petlura celowo i uporczywie dążył co najmniej od roku¹⁹. Dlatego sam fakt zawarcia umowy warszawskiej, mimo znaczących ustępstw, np. Wałentyna Szamrajewa, uważa za osiągnięcie dyplomacji ukraińskiej, gdyż autorka nie widzi w Polsce podstępnych intencji przejęcia URL. Traktuje ona porozumienie między J.Piłsudskim a S.Petlurą za naturalny kompromis, kiedy słabszy partner musiał iść na ustępstwa na rzecz silniejszego²⁰.

Witalij Borymski także ocenia umowę warszawską jako osiągnięcie ukraińskiej polityki zagranicznej. „Działania Polski nie były ani przejawem altruizmu, ani bezinteresownej sympatii dla Ukrainy, ani planem narzucenia protektoratu” – przekonuje autor. − „J.Piłsudski, tak samo jak S.Petlura, kierował się narodowymi interesami swojego kraju. Pod pewnymi względami interesy narodowe Ukrainy i Polski były zbieżne. Rezultatem takiego zbiegu okoliczności była umowa warszawska. Oczywiście w Warszawie, jak w każdym innym układzie międzynarodowym, strona słabsza została zmuszona do większych ustępstw”²¹.

Powstaje zatem pytanie: na ile w historiografi i ukraińskiej zbadana jest problematyka uwarunkowań i przygotowania do zawarcia umowy warszawskiej oraz przebiegu i okoliczności jego podpisania? Tak więc proces zbliżenia dyplomatycznego polsko-ukraińskiego (uerelowskiego) poruszali w swych pracach w szczególności: Serhij Warhatiuk, Bohdan Hud i Wiktor Hołubko, I.Dacki, T.Zarećka, Oleh Kałakury, Iryna Krasnodemśka, T.Kuczer, S.Łytvyn, O.Pawliuk, I.Sribniak, Wasyl Jabłonśkyj²². Punkt widzenia większości ukraińskich historyków można wyrazić słowami W.Wierstiuka, który uważa, że podpisanie przez stronę ukraińską umowy było „podyktowane desperacką chęcią kontynuowania walki o państwowość narodową u schyłku rewolucji”²³. Jednocześnie naukowiec dostrzega jako oczywiste, że „[...] umowa warszawska nie została zbudowana na chęci upokorzenia Ukrainy. Jak większość instrumentów międzynarodowych stała się przykładem próby pogodzenia wzajemnych interesów, gdzie słabsza strona płaci silniejszemu znaczącymi ustępstwami za pomoc i wsparcie”²⁴.

Najdokładniej i krytycznie przeanalizowała przebieg procesu negocjacyjnego Ołena Mychajłowa. I okazało się, że w swoim dziele Ukraina w ogniu i burzy rewolucji Izaak Mazepa skłamał, że nie znał z góry warunków umowy warszawskiej (w szczególności ten fakt obala korespondencja z A.Liwyćkym)²⁵. O.Mychajłowa w sposób uargumentowany obala romantyczną wizję niektórych ukraińskich historyków o ukraińsko-polskim procesie negocjacyjnym, który wielokrotnie był na skraju zerwania ze względu na nadrzędną i niepodważalną pozycję Polski, która nawet bez URL była gotowa do wojny z RSFSR na ziemi ukraińskiej²⁶.

Wszak delegaci S.Petlury po prostu nie mieli przestrzeni na dyplomatyczne targi i propozycje i zostali zmuszeni do podpisania konwencji politycznej. Z jaką nadzieją mogli działać w sytuacji praktycznie beznadziejnej? Nastawiali się na przyszłe ustępstwa ze strony polskiej poprzez próby rewizji warunków podpisanych przez przyszły parlament odrodzonego URL po udanej polsko-ukraińskiej ofensywie zbrojnej (pod polskim dowództwem wojskowym) oraz wyzwoleniu i umocnieniu niepodległej już Ukrainy. Czy S.Petlura mógł liczyć na taką perspektywę? Tylko teoretycznie. Czy J.Piłsudski miał prawo i możliwość nie iść na ustępstwa w przyszłości, a nawet umocnić swoją pozycję na rzecz Polski lub jednostronnie wypowiedzieć dotychczasowe warunki? Absolutnie (w zależności od rozwoju oraz ukształtowania się militarno-strategicznej i geopolitycznej pozycji Rzeczypospolitej), jak później udowodnił to rozwój wydarzeń historycznych.

W tym kontekście J.Piłsudski był pozbawiony sentymentów do Ukrainy, o których często zapominają niektórzy historycy ukraińscy, i kierował się wyłącznie interesami narodowymi Polski. Ponadto, jak słusznie wywodzi O.Krasiwśkyj, zwracając uwagę na niepopularność w polskim społeczeństwie układu z praktycznie nieistnieją URL, J.Piłsudski, zgadzając się na pomoc w odbudowie przyciętych elementów satelickiej państwowości ukraińskiej, dążył w ten sposób do stworzenia rodzaju „strefy sanitarnej” chroniącej wschodnią Polskę przed bolszewicką RFSRR²⁷. W.Łytwyn dodaje, że „odkąd S. Petlura był w Polsce emigrantem, sojusz z URL nie mógł być równoprawny”²⁸. Co więcej, jak przekonuje S.Warhatiuk, dzięki pozycji siły w negocjacjach oraz niezwykle trudnej i naiwnej pozycji (w tym kadrowej) strony ukraińskiej, Polacy nie tylko narzucili Ukraińcom własne warunki sojuszu, ale także stosunkowo łatwo zdołali wprowadzić w szeregi misji dyplomatycznej URL swoją agenturę, wcielając polskie ambicje imperialne. Ponadto, jak dodają Leonid Zaszkilniak i Mykoła Krykun, „kiedy S.Petlura nie zgodził się na polskie warunki, on i jego ministrowie zostali aresztowani i przetrzymywani przez 24 godziny”²⁹. Tak więc słusznie konkluduje S.Warhatiuk: „umowa warszawska nie była partnerstwem między równymi sobie, gdyż ustanawiała polski protektorat nad Ukrainą”³⁰. Jednocześnie autor zgadza się, że mimo dużej ceny za pomoc sojusz z Polską dawał, choć iluzoryczną, ale jednak w pewnej mierze i do pewnego stopnia możliwość przywrócenia ukraińskiej państwowości, lecz S.Petlura nie zdawał sobie sprawy, że w stosunku do Ukraińców Polska nie przewidywała realizacji prawa narodów do samostanowienia³¹. Wobec powyższego dosyć wątpliwa wydaje się teza Ihor Dackiwa, że umowa warszawska jest „znaczącym kamieniem milowym w działaniach dyplomacji ukraińskiej w obronie niepodległości Ukrainy”³².

Krytycznie ocenia ówczesne stosunki polsko-ukraińskie (zwłaszcza po rozejmie polsko-sowieckim 18 października 1920 r.) także Wiktor Sawczenko, który uważa, że wówczas sprawa państwa ukraińskiego była już przegrana. Zamiast tego J.Piłsudski, biorąc pod uwagę polskie wkroczenia na Galicję i chęć militarnej i politycznej neutralizacji Naddnieprzan w tej sprawie, po prostu „chciał uczynić Petlurę wiecznym żebrakiem amunicji, butów, uprawnień, aby go trzymać w «polu widzenia», obawiając się rzekomo, że armia ukraińska z sojusznika Polski stanie się kiedyś jej głównym wrogiem”³³. Jednocześnie autor zapewnia bez jakichkolwiek dowodów w dokumentach: „Ukraina była ukochanym marzeniem Piłsudskiego, który marzył o odrodzeniu potęgi Rzeczypospolitej w granicach 1772 r. A w państwie ukraińskim widział możliwy bufor, który łagodzi presję «wielkiego sąsiada», polskiego dodatku surowcowego i rynku na polskie towary. Piłsudski był pod wrażeniem szefa ukraińskiego Dyrektoriatu Symona Petlury, który gotów był na wszelkie kompromisy w celu uzyskania polskiej pomocy i stwierdził, że będzie w stanie zorganizować sprzymierzoną z Polską 200-tysięczną armię URL”³⁴.

Ze swojej strony Roman Tymczenko nie ma wątpliwości, że naczelny ataman widział w umowie warszawskiej jedyną możliwą szansę na uratowanie państwowości. Dla pewnego historycznego pobłażania, zdaniem autora, S.Petlura korzystał z odrębnego porozumienia między Armią Halicką a Armią Ochotniczą Południowej Rosji oraz z tego, że zachodnie terytoria ukraińskie, których zrzekł się w imieniu URL, zostały już zajęte przez Polaków w zwycięskiej wojnie z Zachodnioukraińską Republiką Ludową – Zachodnim Obwodem URL. Okazuje się, że badacz faktycznie uzasadnia separatystyczne złamanie aktu (uniwersału) zjednoczenia przez S.Petlurę w imieniu URL. Ponadto R.Tymczenko logicznie zauważa też to, że w kwietniu 1920 r. ani J.Piłsudski, ani S.Petlura nie mogli przewidzieć tak szybkiego i nieudanego końca ataku zjednoczonych wojsk polsko-ukraińskich na Kijów i utraty wskutek szeregu porażek całego terytorium URL³⁵.

Skrajnie negatywnie ocenia rozejm z 12 października 1920 r. i podpisanie traktatu wstępnego Wałerij Sołdatenko, którego zdaniem „należy ocenić za absolutną zdradę S.Petlury przez J.Piłsudskiego i Ukraińców przez Polaków”³⁶. Uczony z jeszcze większą pogardą odnosi się do osoby Naczelnego Atamana, zarzucając mu lekceważenie interesów narodowych i patologiczną antysowieckość na rzecz własnej żądzy władzy. „Boleśnie przeżywając porażki 1919 r., S.Petlura nieustannie szukał zemsty. A przede wszystkim, a może ponad wszystko, niepokoiło go, gdzie znaleźć te siły, które oddałyby mu osobistą władzę nad przynajmniej częścią Ukrainy” − jednoznacznie stwierdza W.Sołdatenko. − „Nie przedstawiono ani konstruktywnego programu tworzenia państwa, ani projektów przekształceń społecznych. Przynajmniej nie były publicznie oferowane społeczeństwu. Cały sens obliczeń i kombinacji został podporządkowany jednemu celowi − zniszczeniu znienawidzonej władzy sowieckiej, która zakwalifi kowała się jako całkowicie obca naturze narodu ukraińskiego, która została na Ukrainie przymusowo obsadzona tylko przy pomocy rosyjskich bagnetów”³⁷. Autor defi niuje porozumienie J.Piłsudskiego i orientację S.Petlury na ententę jako rodzaj pułapki ideologiczno-dyplomatycznej i politycznej, w którą naczelny ataman zaczął wpadać pod koniec 1918 r. ze względu na strategię narzuconą mu przez rosyjskich ofi cerów sztabowych³⁸. Jeszcze bardziej przesiąknięta zatęchłymi sowieckimi etykietami i patologicznie nienawistna (jak w 2007 r.) była wspólna praca Rema Symonenki i Dmytra Tabacznyka, w której bolszewicka Armia Czerwona przedstawiona jest jako wyzwolicielska, ukraińsko-polskie wojska sojusznicze zaś jako „polscy najeźdźcy i ich stręczyciele”³⁹.

Nie mniej mocno negatywny, ale już z poziomu narodowego Ukrainy, odnosi się do umowy warszawskiej i jej konsekwencji Wołodymyr Serhijczuk, który ostro krytykuje polską politykę wobec Ukraińców, obwiniając Polskę o niewywiązywanie się z jej głównego zobowiązania do wspierania niepodległości państwowej Ukrainy i zarzuca rządowi Rzeczypospolitej Polskiej rozbrojenie i internowanie sojuszniczej armii URL⁴⁰. Ale warto jednak zauważyć, że w połowie lat 90. autor ten napisał, że „udana wspólna wyprawa wojsk ukraińskich z Polakami nad Dniepr wiosną tego roku w pełni potwierdziła słuszność porozumienia kwietniowego w Warszawie”⁴¹. Jeszcze bardziej kategorycznie ocenia umowę warszawską Iwan Monolatij, uznając ją za niedopuszczalną, uważając, że „tego, co stało się faktem dokonanym 21 kwietnia 1920 r., nie da się wytłumaczyć zdrowym rozsądkiem i ochroną interesów narodowych”⁴². Autor zwraca uwagę, że większość ówczesnych ukraińskich sił politycznych zdawała sobie sprawę z tego zagrożenia dla państwowości, ale nie miała dość sił, by oprzeć się nadciągającej katastrofi e, która szykowała się od grudnia 1918 r., dodając, że „[...] chociaż traktat pokojowy w Rydze z 1921 r. Faktycznie anulował to porozumienie, umowa warszawska była przez długi czas mieczem Damoklesa dla ukraińskiej polityki. Dopiero 16 lipca 1948 r. został formalnie wypowiedziany podczas sesji URL w Augsburgu”⁴³.

Jeśli chodzi o militarne konsekwencje umowy warszawskiej, oceny historyków ukraińskich w tej dziedzinie są w większości jednomyślne i powściągliwie negatywne. Może za wyjątkiem Mychajła Kowalczuka, który jednak pozytywnie wypowiadał się, ale nie o wojskowej współpracy sojuszników podczas wspólnej kampanii wojennej na Ukrainie, a o działaniach ukraińskiej misji wojskowej w Polsce, gdy Warszawa stała się centrum europejskiej dyplomacji URL⁴⁴. Tenże autor zwraca uwagę, że poprzez sojusz Petlura–Piłsudski już w latach 1920–1921 pośród dowództwa wojska ukraińskiego powstała opozycja wobec naczelnego atamana na czele z gen. Mychajło Omelianowyczem-Pawłenką. Grupa ta planowała odsunięcie S.Petlury od władzy i ustanowienie dyktatury wojskowej poprzez ostrą walkę polityczną, ale takie zamiary nie znalazły szerokiego poparcia wśród wojska⁴⁵.

Jednocześnie należy zauważyć, że historiografi a ukraińska dotycząca działań wojska polskiego na Ukrainie jest niezwykle ograniczona, zarówno pod względem ilościowo-informacyjnym, jak też dokumentacyjnym i analitycznym. Dlatego też W.Sołdatenko określił to dość trafnie, zauważając, że „[...] pochód Polaków na Ukrainę, ich odwrót z Kijowa wszyscy historycy przekazują bardzo zwięźle, praktycznie bez analizowania działań wojennych, podając jedynie główne daty − przejście z rąk tych lub innych miejscowości. Nie widać też roli ukraińskich jednostek wojskowych w tych wydarzeniach”⁴⁶.

Należy jednak też zauważyć, że w tym zakresie sytuacja powoli zmienia się na lepsze. Do tego pozytywnego trendu przyczyniły się również fora naukowe, na których naukowcy wymieniali poglądy, odkrycia itp. Należą do nich m.in.: międzynarodowe sympozjum z okazji 75. rocznicy paktu Piłsudski−Petlura (Warszawa, 1995), seminarium naukowe „Sojusz Piłsudski−Petlura” (Zamość, 2000), międzynarodowa konferencja naukowa „Ukraina i Polska w zmaganiach wyzwoleńczych XIX – początku XX wieku” (Kijów, 2003), ogólnoukraińska konferencja naukowa poświęcona 125. rocznicy urodzin przewodniczącego Dyrektoriatu i naczelnego atamana URL S.Petlury „Dziedzictwo twórcze Symona Petlury w kontekście współczesnego państwotwórstwa” (Kijów, 2004)⁴⁷, konferencja naukowa „Polska i Ukraina w walce o niepodległość 1918–1920” (Łuck, 2008)⁴⁸, konferencja międzynarodowa „Stanica niepodległości. Na 90. rocznicę sojuszu Piłsudski−Petlura” (Kijów, 2010), międzynarodowa konferencja naukowa „Symon Petlura (1879–1926) − lider niezależnej Ukrainy” (Warszawa, 2019), międzynarodowa konferencja naukowa „Stosunki ukraińsko-polskie: na 100-lecie podpisania umowy Piłsudski–Petlura (Mikołajów, 2020), międzynarodowa konferencja naukowa „Sojusz Piłsudski–Petlura w perspektywie stulecia” (Warszawa, 2020). 3 grudnia 2019 r. Rada Najwyższa Ukrainy przyjęła uchwałę w sprawie uczczenia pamiętnych dat związanych z setną rocznicą ukraińskiej narodowo-demokratycznej rewolucji. W szczególności chodziło o świętowanie w 2020 roku: 100 lat od podpisania umowy warszawskiej (21.04.1920), 100 lat od wyzwolenia Kijowa przez wojska ukraińsko-polskie z rąk bolszewików (6.05.1920) i 100 lat od bohaterskiej obrony Zamościa przez Armię URL przed bolszewikami 28.08.1920 − 2.09.1920)⁴⁹.

Na obecny moment warto zauważyć badania w tym zakresie, m.in. Wołodymyra Horaka, I.Dackiwa, Borysa Doroszenki-Towmaćkiego, Romana Zinkewycza, Mykoły Łytwyna, S.Łytwyna, Żanny Myny, Tetiany Płazowej, Mykoły Rudia, Andrija Rukkasa, W.Sawczenki, Pawła Sliusarenki, którzy na jakościowo nowej podstawie metodologicznej, źródłowej i historiografi cznej analizują współpracę wojskową wojsk ukraińskich i polskich we wspólnej wojnie z bolszewikami w 1920 r.⁵⁰. Na przykład A.Rukkas zauważa, że w przywracaniu bojowej skuteczności armii URL w 1920 r. znaczącą rolę odegrał polski czynnik sojuszniczy, w szczególności w dostarczaniu ukraińskim żołnierzom umundurowania i uzbrojenia, a także niezbędnego sprzętu technicznego, amunicji i nie tylko. Autor przekonuje też w sposób uargumentowany, że mimo niewielkich rozmiarów w porównaniu z armią polską armia URL była skutecznym uczestnikiem tej wspólnej wojny przeciwko Rosji Sowieckiej⁵¹. Oceniając zatem stan obecny i problemy badań historiografi cznych ukraińsko-polskiego sojuszu wojskowego oraz działań bojowych wojsk ukraińskich i polskich w 1920 r. Serhij Hubśkyj odnotowuje pewne pozytywne zmiany w zakresie wyjaśnienia tego ważnego okresu i zwraca w szczególności uwagę, że „w znacznej mierze zbadano etapy reformy armii URL w okresie ukraińsko-polskiego sojuszu wojskowego, wyjaśniono drogę militarną wojsk ukraińsko-polskich w okresie kwiecień−październik 1920 r. i utworzenie ukraińskich jednostek kawalerii jako odrębnego rodzaju sił zbrojnych URL”⁵².

Jednocześnie historycy zauważają, że polskie wojska na Prawobrzeżnej Ukrainie spotkały się z brakiem entuzjazmu ze strony ukraińskich chłopów i mieszczan, którzy niemal natychmiast odczuli politykę rekwizycyjną oraz arbitralność polskiej armii, często zachowywującej się na Ukrainie nie jak sojusznik, ale okupant. Bohdan Hud, Maksym Zalizniak i M.Krykun, O.Krasiwśkyj, S.Lytwyn, Iwan Lisewycz i inni wspominają fragmentarycznie o swoich pracach⁵³. Jeśli chodzi o konwencję wojskową i jej praktyczną realizację to typową dla ukraińskich historyków opinię wyraziła Ołena Mychajłowa: „W praktyce oznaczało to, że strona ukraińska była już zakładnikiem «okoliczności wojennych», biorąc pod uwagę, że na swoim terytorium nie można było ani przeprowadzić mobilizacji, ani zbudować własnej administracji, poświęcając czas i wysiłek na protesty przeciwko ogólnemu zachowaniu polskiej armii i administracji. Nielegalne rekwizycje stały się powszechne, pomimo wszystkich środków wyjaśniających i karnych podejmowanych przez dowództwo polskiego wojska w celu ich uniknięcia”⁵⁴. Ostatecznie Mykoła Derżaliuk nie wymienia nawet w nazwie polsko-ukraińskiej sojuszniczej wojny z bolszewikami komponentu ukraińskiego, nazywając to „wojną polsko-rosyjską 1920 roku” o charakterze najeźdźczym po obu stronach⁵⁵.

Jednak większość ukraińskich historyków pozytywnie ocenia zawarcie umowy warszawskiej z 1920 r. pomimo jej kontrowersyjności. Na przykład A.Rukkas jest przekonany, że „porozumienie z Polską de facto wydobyło Ukrainę z dyplomatycznej próżni stworzonej wokół niej przez państwa zachodnie”, a ponadto wspólny antysowiecki front między tymi dwoma państwami byłby wiarygodną barierą dla ekspansjonistycznych ambicji Kremla, gwarantem europejskiego bezpieczeństwa i stabilności⁵⁶. Dzięki temu aktowi zbrojna walka z rosyjsko-bolszewickim okupantem o niepodległość i państwowość Ukrainy została przedłużona o kolejny rok, a następnie − jak przekonuje S.Łytwyn – był to jedyny możliwy krok do kontynuowania wojny wyzwoleńczej narodu ukraińskiego⁵⁷. A nawet więcej − jego zdaniem zawarta przez naczelnego atamana umowa warszawska była początkiem drogi integracji europejskiej Ukrainy.

Jednak w tym czasie zarówno wewnątrzukraińskie wycieńczenie społeczne wojną totalną, jak i sytuacja międzynarodowa nie pozostawiały szans na podjęcie nowej próby wywalczenia państwowości ukraińskiej ani drogą zbrojną, ani na polu dyplomatycznym. Żadne z sąsiednich państw nie chciało przywrócenia URL, nie mówiąc już o rozpoczęciu konfl iktu zbrojnego z bolszewizmem poprzez wyzwolenie Ukrainy, ani Zachód, który po redystrybucji powojennych terytoriów i zasobów tęsknił za pokojem i odrodzeniem własnej gospodarki oraz pokoju społecznego, od tego czasu nie myślał o takiej awanturze.

S.Warhatiuk sugerował, że po zawarciu umowy warszawskiej URL czekało naturalne fi asko nawet w przypadku sojuszu z RSFSR. W zakresie sojuszu z Polską istniała jednak nadzieja na względną niezależność, która z kolei została ostatecznie utracona w sytuacji międzynarodowej i wojny sowiecko-polskiej⁵⁸. Dlatego − jak uważają autorzy dwutomowych Esejow o historii rewolucji ukraińskiej 1917–1921 − J.Piłsudski nie miał zdecydowanego zamiaru prowadzenia walki o odnowienie suwerenności URL i − jak się wydaje − będąc gotowym na jej klęskę, nie zamierzał za wszelką cenę utrzymać państwowości Ukrainy przez podkopywanie polskiej armii i ryzyko osłabienia obrony Polski⁵⁹. Jednocześnie większość ukraińskich historyków zgadza się, że ukraińsko-polski sojusz wojskowo-polityczny dał dowództwu i armii URL możliwość kontynuowania walki narodowowyzwoleńczej przeciwko inwazji bolszewickiej. Dlatego całkiem słuszne i rzeczowe jest określanie wydarzeń zbrojnych 1920 r. mianem wojny polsko-ukraińsko-sowieckiej.

W tym kontekście zasługuje na uwagę opinia Olgi Morozowej, że „układ [warszawski − przyp. aut.] był przykładem formowania się nowej myśli politycznej, która mogła przezwyciężyć wielowiekowe uprzedzenia i stereotypy, które od dawna zakorzeniły się w świadomości obu społeczeństw”⁶⁰. Wreszcie można się zgodzić też z opinią W.Hołubki i B.Hudia, że w sojuszu wojskowo-politycznym RP i URL, powstałym w 1920 r. w wyniku zawarcia umowy warszawskiej, najważniejszym rezultatem było to, że oba kraje przystąpiły do „realizacji strategicznego partnerstwa w celu zapewnienia swojej niezależności”⁶¹.

Sam S.Petlura zdawał sobie wówczas sprawę ze znaczenia takiego strategicznego partnerstwa, który w liście do ministra spraw wojskowych URL Wołodymyra Salśkiego z 31 marca 1920 r. w szczególności podkreślił: „My – Polska i Ukraina – musimy dojść do porozumienia, aby przeciwstawić się Moskwie. Odwołanie się do historii nieporozumień polsko-ukraińskich w przeszłości nie jest argumentem dla współczesnego polityka z prawdziwego zdarzenia. Nowe relacje wymagają od polskiego rządu skorygowania dotychczasowej polityki, a żywotny interes Polski wymusza na niej niezależną Ukrainę”⁶².

Wracając do obecnych stosunków ukraińsko-polskich, zauważę zgodnie z w moim przekonaniem, że nasze narody i państwa oczekują jeszcze ściślejszego zbliżenia i przed nami jakościowo nowy poziom współpracy, zwłaszcza w obliczu perspektyw międzynarodowych wojskowo-politycznych, finansowo-gospodarczych, informacyjno-cyfrowych, genetyczno-ekologicznych, etniczno-narodowych, społeczno-humanitarnych itp., które stawać będą przed społecznością europejską i światową. A problematyka pamięci historycznej zajmie w przyszłości istotne miejsce i będzie nabierać coraz większego znaczenia nie tylko lokalnego, ale także o wadze kontynentalnej, będąc znaczącą dźwignią w polityce bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Myślę, że związek Ukrainy i Polski będzie relacją owocną i wzajemnie korzystną, zarówno pod względem zapewnienia różnych aspektów poszczególnych problemów bezpieczeństwa państwowego, jak i w odniesieniu do odrzucenia pragnień totalnych apetytów na ekspansję ze Wschodu, a także możliwych komplikacji w przyszłych przemianach geopolitycznych świata oraz kierunku zachodnim dla obu państw.

Przy czym warto zaznaczyć, że współczesna Polska potrzebuje nowoczesnej Ukrainy jako wspólnej gwarancji przeciwko wpływom i naciskom Rosji, o czym polski establishment doskonale zdaje sobie sprawę i jest tego świadom. Ze swojej strony Ukraińcy też powinni z tego skorzystać i oczywiście uczestniczyć razem we wzajemnej współpracy, bez względu na to, jakie są rządy pod względem składu partyjnego i cech ideologicznych, w tym czy innym momencie, są u władzy zarówno w Polsce, jak i na Ukrainie. Trzeba jednak powiedzieć, że jest to konsekwencja, odzwierciedlenie przeszłości, która jednak nie powinna być piętnem na obecnych i przyszłych stosunkach między naszymi narodami i państwami. Co więcej, przeszłość musi być pamiętana i szanowana, ale nie może mieć z pewnością negatywnego wpływu na teraźniejszość, a tym bardziej na przyszłość.